การลุกขึ้นสู้ 14 ตุลาคม 2516: วิญญาณเสรีชนตื่นขึ้นแล้ว
ดูเหมือนสถานการณ์น่าจะคลี่คลายไปสู่ความสงบเรียบร้อย เมื่อในเวลาประมาณ 04.30 น. พ.ต.อ.วสิษฐ์ เดชกุญชร ได้อันเชิญพระบรมราโชวาทของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมาอ่าน ความว่า
"คนที่เป็นผู้ใหญ่ (คนเก่า) นั้นเขามีประสบการณ์ ส่วนคนหนุ่มสาวมีพลังแรงทั้งร่างกายและทั้งความคิด ถ้าหากมาปรองดองสมัครสมานกัน ทำงานอย่างพร้อมเพียงไม่ผิดใจแคลงใจกัน การบ้านการเมืองก็จะดำเนินไปได้ด้วยดี นิสิตนักศึกษาก็เป็นผู้ที่ผ่านการทดสอบเลือกเฟ้นมาเป็นที่แน่นอนแล้วว่ามีทั้งสติและปัญญาพร้อมมูล จึงควรจะได้รู้ถึงความคิดผิดชอบชั่วดีทุกอย่าง เมื่อนิสิตนักศึกษาได้ดำเนินการมาตรงเป้าหมาย และได้รับผลตามสมควรแล้ว ก็ขอให้กลับคืนสู่สภาพปรกติเพื่อยังความสงบเรียบร้อยให้เกิดแก่ประชาชนทั่วไป"
จากนั้น พ.ต.อ.วิสิษฐ์ เดชกุญชร และนายเสกสรรค์ ประเสริฐกุล รวมทั้งกรรรมการศูนย์นิสิตฯ อีกหลายคนได้พูดต่อขอให้ฝูงชนแยกย้ายกลับบ้าน และประกาศให้ทุกคนหันหน้าไปทางพระตำหนักจิตรลดาฯ ร่วมร้องเพลงสรรเสริญพระบารมี แล้วฝูงชนก็เริ่มสลายตัวในเวลา 06.00 น.
เหตุการณ์ที่นำไปสู่สถานการณ์ที่ฝ่ายรัฐบาลประกาศว่าเป็น "การจลาจล" เริ่มต้นในช่วงนี้เอง ขณะที่กลุ่มผู้ชุมนุมบริเวณหน้าพระตำหนักสวนจิตรฯ ด้านถนนพระราม 5 ซึ่งใช้เป็นที่ชุมนุมโดยสงบมาตลอดคืนวันที่ 13 ตุลาคม กำลังสลายตัวและแยกย้ายกันกลับ โดยส่วนด้านหน้ารถบัญชาการมุ่งหน้าไปสี่แยกดุสิตด้านถนนราชวิถี กลับถูกสกัดกั้นโดยหน่วยคอมมานโดของตำรวจนครบาลและกองบังคับการปราบปราม แม้นักเรียนอาชีวะหลายกลุ่มที่ทำหน้าที่รักษาความปลอดภัยรถบัญชาการจะร้องขอให้เปิดทาง แต่ตำรวจยังคงยืนกรานที่จะให้ถอยกลับไปออกทางเดิม ในขณะที่กลุ่มนักเรียน นิสิต นักศึกษาที่อยู่ด้านหลังก็ไม่รู้ว่าถูกตำรวจปิดกั้น ต่างพากันหนุนเนื่องเข้ามา ทำให้ด้านหน้าต้องประจันกับตำรวจอย่างไม่มีทางหลีกเลี่ยง ทั้งนี้ พล.ต.ท. มนต์ชัย พันธุ์คงชื่น ไม่สั่งให้ตำรวจปราบปรามจลาจลเปิดแนวปิดกั้น เพราะ พล.ต.ท. ประจวบ สุนทรางกูร รองอธิบดีกรมตำรวจฝ่ายกิจกรรมพิเศษ ได้ออกคำสั่งไม่อนุญาตให้เปิดแนวปิดกั้นให้ประชาชนผ่าน
ประมาณ 20 นาทีต่อมา รถบัญชาการของศูนย์นิสิตฯ ได้เคลื่อนเข้ามาทางด้านหลังของฝูงชน ห่างจากแนวตำรวจประมาณ 50 เมตร โฆษกบนรถพูดชักชวนให้ประชาชนส่วนใหญ่เดินกลับบ้านทางด้านวัดเบญจมบพิตร มุ่งสู่สี่แยกพาณิชยการ แต่กลุ่มนักเรียนนักศึกษาไม่ยอมเสียแล้ว ตอนนี้เองได้เกิดการวุ่นวายกันขึ้น มีความพยามยามผลักดันคนซึ่งประจันหน้ากับแนวตำรวจด้านหน้า และเริ่มมีการว้างปาสิ่งของเท่าที่จะหาได้เข้าใส่แนวปิดกั้นของตำรวจ พล.ต.ท. มนต์ชัย พันธุ์คงชื่น สั่งให้หน่วยคอมมานโดใช้กำลังเข้าต่อต้านพวกเดินขบวนได้ ถ้าหากเห็นว่าไม่สามารถจะยับยั้ง การผลักดันและการขว้างปาของประชาชนได้ ในที่สุดกำลังเจ้าหน้าที่ตำรวจหน่วยปราบปรามทั้งหมดได้ใช้ไม้กระบองและโล่ เข้าตีและดันกลุ่มผู้เดินขบวนให้ถอยร่นไป โดยจัดแถวเป็นรูปหัวหอกพร้อมกับตีและดันไปข้างหน้าโดยไม่เลือกว่าจะเป็นชาย หญิง หรือเด็ก ในขณะเดียวกัน กำลังเจ้าหน้าที่ในแนวหลังก็ได้รับคำสั่งให้ยิงแก๊สน้ำตาเข้าใส่ฝูงชนที่ประจันหน้ากันอยู่นั้น ทำให้ฝูงชนส่วนใหญ่ต้องถูกดันถูกตี สำลักแก๊สน้ำตาแตกกระจายโดดลงคูน้ำทั้งสองข้างทาง
เจ้าหน้าที่ทหารตำรวจที่ทำหน้าที่รักษาการณ์เขตพระราชฐานได้ออกมาให้ความช่วยเหลือ เปิดทางให้ผู้ที่ได้รับบาดเจ็บและถูกแก๊สน้ำตา เข้าไปในพื้นที่รอบนอกนอกของพระตำหนักฯ ระหว่างนั้นมีกระสุนไล่หลังจากเครื่องยิงระเบิดแก๊สน้ำตาข้ามรั้วไปตกในเขตพระตำหนักจิตรลดาฯหลายลูก
ถึงตอนนี้ ด้วยความโกรธแค้นของนักเรียนนักศึกษาและประชาชนที่ถูกเจ้าหน้าที่ใช้กำลังอาวุธปราบจลาจลเข้าทำร้าย หันหน้ามารวมกำลังกันอย่างเหนียวแน่น พยายามต่อสู้กับตำรวจด้วยอาวุธเท่าที่พอจะหาได้ เช่น ก้อนหิน ไม้ เป็นต้น การปะทะใช้เวลาประมาณ 15 นาที จนถึงเวลาประมาณ 06.45 น. กำลังของนักเรียนนิสิตนักศึกษาประชาชนส่วนใหญ่จึงถอยร่นไปรวมกันที่ลานพระบรมรูปทรงม้า และมีส่วนหนึ่งเดินทางไปที่ธรรมศาสตร์ ซึ่งเจ้าหน้าที่ศูนย์นิสิตฯ บางส่วนกับเจ้าหน้าที่ขององค์การนักศึกษามหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ยังคงตั้งอยู่เพื่อรักษาพื้นที่การชุมนุมไว้
หลังจากมีการตรวจสอบกันได้ความแน่ชัดแล้วว่า เจ้าหน้าที่ตำรวจใช้ความรุนแรงเข้าสลายกลุ่มผู้ชุมนุมที่กำลังจะแยกย้ายกันกลับบ้านตามข้อตกลงในคืนที่ผ่านมา ได้สร้างความเดือดแค้นให้แก่นักเรียนนักศึกษาในมหาวิทยาลัยและประชาชนที่อยู่ในพื้นที่ใกล้เคียง ซึ่งออกมาติดตามข่าวสารความเคลื่อนไหวเพิ่มจำนวนยิ่งขึ้นทุกที มีการประกาศให้ฝูงชนที่แตกกระจายจากบริเวณสวนจิตรฯ รวมทั้งที่ทยอยกลับบ้านไปบ้างแล้ว ไปรวมกันที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ในการนี้ทางศูนย์นิสิตได้ใช้รถบรรทุกเล็กหรือรถปิกอัพ ที่เตรียมไว้สำหรับการเดินขบวน ออกกระจายเสียงไปตามที่ชุมชนในเขตกรุงเทพฯ หลายแห่ง และมีขบวนรถมอเตอร์ไซค์ของนักเรียนนักศึกษา ตลอดจนประชาชนทั่วไปที่รักความเป็นธรรมและรักประชาธิปไตย มาเป็นอาสาสมัครกระจายข่าวและระดมคนเข้าร่วมการต่อต้านรัฐบาล
เวลาประมาณ 08.30 น. นักเรียน นิสิต นักศึกษา และประชาชนประมาณ 5 พันคน ซึ่งมารวมตัวกันอยู่บริเวณลานพระบรมรูปทรงม้าตั้งแต่เช้า ตัดสินใจออกเดินมุ่งไปมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ แต่แล้วกลับไปติดอยู่ที่สะพานผ่านฟ้าลีลาศ ซึ่งเป็นที่ตั้งกองบัญชาการตำรวจนครบาลในเวลนั้น มีการขว้างปาไม้และก้อนหินเข้าไปยังกองบัญชาการตำรวจนครบาล
ส่วนบริเวณหน้ากรมประชาสัมพันธ์ก็มีนักศึกษาประชาชนชุมนุมกันหลายพันคน โดยผู้ชุมนุมจำนวนหนึ่งพากันบุกเข้าไปภายในกรมประชาสัมพันธ์ และสำนักงานคณะกรรมการตรวจและติดตามผลการปฏิบัติราชการ (กตป.) สี่แยกคอกวัว ซึ่งปัจจุบันคือที่ตั้ง "อนุสรณ์สถาน 14 ตุลาคม 2516" รวมทั้ง อาคารสำนักงานสลากกินบางรัฐบาล เชิงสะพานปิ่นเกล้า โดยที่ฝูงชนเห็นว่าเป็นแหล่งมอมเมาให้ติดอยู่กับการเสี่ยงโชค
ประมาณ 09.00 น. พ.อ.ณรงค์ กิตติขจร ขึ้นเฮลิคอปเตอร์ตรวจการณ์ในบริเวณท้องสนามหลวง มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ถนนราชดำเนินกลาง และหน้ากรมประชาสัมพันธ์ แล้วรายงานข่าวโดยตรงมาถึงจอมพลถนอมและจอมพลประภาส บ่งชี้ว่า มีการซ่องสุมอาวุธและผู้คนไว้ใต้ตึกโดมมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ตามแผนของคอมมิวนิสต์ จากนั้นในเวลา 09.30 น. รัฐบาลออกอากาศแถลงการณ์ว่า "พวกก่อการจลาจล (พกจ.)" บุกรุกเขตพระราชฐาน และทำร้ายตำรวจ
การออกข่าวและประกาศของฝ่ายรัฐบาลที่มีลักษณะบิดเบือนข้อเท็จจริง เป็นการเพิ่มทวีความโกรธแค้นของกลุ่มผู้ชุมนุมที่อยู่ในเหตุการณ์ช่วงเช้าตรู่มากยิ่งขึ้น ในเวลาเดียวกันมีประชาชนที่ไม่เชื่อถือจากการฟังข่าวด้านเดียวจากทางรัฐบาล เริ่มทยอยกันออกจากบ้านเพื่อจะได้เห็นเหตุการณ์ด้วยตาตนเอง โดยมีจำนวนมากขึ้นทุกที
เกือบทั้งหมดเข้าร่วมกับกลุ่มต่อต้านรัฐบาลถนอม-ประภาส-ณรงค์ ไปโดยปริยาย
ในจำนวนนั้น คือผู้ซึ่งซึ่งพลีชีพในเหตุการณ์เรียกร้องรัฐธรรมนูญและประชาธิปไตย และปัจจุบันได้รับการเชิดชูเป็นหนึ่งในวีรชน 14 ตุลาฯ ลำดับต้น ที่ปลุกเร้าวิญญาณเสรีชนแก่นักเรียนนิสิตนักศึกษาและประชาชนในเวลานั้น คือ นายจีระ บุญมาก นักศึกษาปริญญาโทสถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์ ที่เดินทางมาแจกส้มให้นักเรียนช่างกล บอกว่าทหารเขามาทำตามหน้าที่ ให้ใจเย็น อย่าทำอะไรรุนแรง จากนั้นก็ถือธงชาติเดินเข้าหาทหาร ขอร้องว่าทหารอย่าทำร้ายเด็กนักเรียนที่ไม่มีอาวุธ แล้วหยิบส้มที่เตรียมมาโยนให้ทหารกิน ทหารที่ระวังอยู่เข้าใจว่านายจีระจะทำร้าย จึงยิงปืนใส่ เสียชีวิตทันที.
แก้ไขปรับปรุง จากการพิมพ์ครั้งแรก โลกวันนี้ ฉบับวันสุข
วันที่ 26 ธันวาคม 2552 - 1 มกราคม 2553
